हरिप्रसाद शर्मा
नेपालमा पछिल्ला वर्षहरुमा विद्युत् उत्पादन क्रमिक रुपमा बढ्दै गए पनि त्यसअनुसारको आन्तरिक खपत भने बढाउने काम भएकाे छैन् ।

नेपाल विद्युत् प्राधिकरणका अनुसार, हालसम्म राष्ट्रिय प्रणालीमा करिब ३६०० मेगावाट जडित भइसकेको छ । हरेक वर्ष सरकारले कम्तीमा एक हजार मेगावाट विद्युत् उत्पादनको लक्ष्य राख्ने गरेको छ ।

लक्ष्यअनुसार नै विद्युत् उत्पादन नभए पनि क्रमिक रुपमा विद्युत् उत्पादन प्रणालीमा थपिँदै गएको छ । चालू आर्थिक वर्ष २०८२/०८३ मा पनि कम्तीमा एक हजार मेगावाट विद्युत् उत्पादन गर्ने र राष्ट्रिय प्रणालीमा ४७०० मेगावाट विद्युत् जडित क्षमता बनाउने सरकारको लक्ष्य छ ।

यसरी, विद्युत् उत्पादन क्रमिक रुपमा बढिरहँदा नेपालमा त्यसअनुसार विद्युतकाे आन्तरिक खपतमा भने वृद्धि हुन सकेको छैन् । प्राधिकरण खाली घरमा बिजुली बाल्ने कुरामा मात्र बढी केन्द्रीत भएको देखिन्छ ।

हाल राष्ट्रिय प्रणालीमा ३६०० मेगावाट जडित भए पनि हिउँदयाममा त्यो परिमाणको बिजुली उत्पादन हुँदैन् । अर्थात, नेपालका अधिकांश जलविद्युत् आयोजनाहरु नदी प्रवाहीमा आधारित(रन अफ दि रिभर) प्रकृतिका हुँदा बर्खायाममा नदीनालाको बहाब बढ्दा विद्युत् पूर्ण क्षमतामा उत्पादन हुने र हिउँदमा नदीनालामा पानीको सतह घट्ने कारणले विद्युत् उत्पादन एक चौथाइ मात्र हुने अवस्था छ ।

हिउँदमा आयातकै भर

हिउँदमा अपुग हुने बिजुली भारतबाट आयात नगरी हुँदैन । बर्खायाममा बढी (सरप्लस) हुने बिजुलीको संचिति गर्ने कुनै संयन्त्र अहिलेसम्म विकास हुन सकेको छैन् ।

जलाशययुक्त जलविद्युत् आयोजना नबन्दा हिउँदमा अपुग बिजुलीको माग धान्न सकस परिरहेको छ । अपुग बिजुली भारतबाट नै आयात गर्नुपर्ने बाध्यता अहिलेसम्म पनि हट्न सकेको छैन् । प्राधिकरणका अनुसार, अहिले देशभरको विद्युत् खपतको अवस्था हेर्दा, झन्डै २२०० देखि २४०० मेगावाट हाराहारीको विद्युतकाे खपत भएको देखिन्छ । तर, हिउँदयाममा विद्युत् उत्पादन भने १२०० देखि १४०० मेगावाट हाराहारीको हुन्छ । अपुग बिजुली भारतबाट नै आयात गरेर खपत धान्नुपर्ने अवस्था अहिले पनि ज्यूँका त्यूँ छ ।

ट्रान्समिसन लाइनको अभाव, विद्युत् भण्डारण तथा संचिति गर्न नसक्नु, औद्योगिक विस्तार नगन्य हुनु र विद्युत् खपतको उचित योजना नहुँदा मुलुक जलविद्युतमा अझै पनि आत्मनिर्भर हुन सकिरहेको छैन् ।

आन्तरिक खपतमा छैन सरकारको ध्यान

नेपालभित्रै उत्पादित बिजुलीको खपत बढाउन पनि सरकारले ठोस् ढंगले योजना बनाउन सकेको छैन् । जसका कारण, उद्योग तथा कलकारखानाहरुले मागेजति गुणस्तरीय बिजुली पाउन सकेका छैनन् । विद्युत् पाएका उद्योगहरुमा पनि भरपर्दो र गुणस्तरीय बिजुली छैन् । जसका कारण उद्योग बन्द गर्नुपर्ने बाध्यतात्मक अवस्था समेत सिर्जना हुँदै गइरहेको उद्योगीहरु बताउँछन् ।

त्यस्तै, विद्युत् आन्तरिक खपत हुने अर्को क्षेत्र हो, सिँचाइ क्षेत्र । कृषि उत्पादन र उत्पादकत्व बढाउन पर्याप्त सिँचाइ चाहिन्छ । सिँचाइ गर्न लिफ्ट वा बोरिङ प्रणालीबाट पानी तान्न बिजुलीको उपयोग गर्न सकिन्छ । तर, अहिले पनि विद्युतकाे अभावमा तराइका धेरै ठाउँमा लिफ्ट वा बोरिङ प्रणालीबाट सिँचाइ गर्न सकिएको छैन् ।

विद्युत् सेवा लिएका उद्योगमा पनि गुणस्तरीय र भरपर्दो बिजुली नहुँदा उद्योगीले उद्योग नै बन्द गर्नुपर्ने अवस्था समेत छ । विद्युतकाे अनियमित आपूर्तिका कारणले पनि नयाँ उद्योगहरु सञ्चालन हुन सकेका छैनन् ।

त्यस्तै, विद्युतीय सवारी(इभी) तर्फ आम सर्वसाधारणको आकर्षण बढिरहेको छ । सरकारले इभी चलाउन देशका विभिन्न ठाउँमा चार्जिङ प्वाइन्ट वा स्टेशन निर्माण गरेको छ । इभी र चार्जिङ स्टेशनका लागि प्राधिकरणले केही बिजुली खपत त गरेको छ । तर, पर्याप्त भने छैन् ।

प्राधिकरणले देशका अन्य ठाउँहरुमा पनि चार्जिङ प्वाइन्ट वा स्टेशन निर्माण गरेर बिजुलीको खपत अझै बढाउन सक्छ । देशका विभिन्न ठाउँहरुमा केबुलकार निर्माण भइरहेका छन् । केबुलकार सञ्चालनमा पनि विद्युतकाे उपयोग बढाउन सकिन्छ ।

सरकारले विद्युतकाे आन्तरिक खपत बढाउन खाना पकाउन इलेक्ट्रिक कुकिङ ग्याँसमा जोड दिए पनि विद्युत् आपूर्ति गुणस्तरीय नहुँदा समस्या देखिएको छ । खाना पकाउने एलपी ग्यासको सिलिन्डरलाई प्रतिस्थापन गरेर विद्युतीय चुल्हो जोड्न सरकारले आम सर्वसाधारणलाई आग्रह गर्यो ।

तर, आम सर्वसाधारण उपभोक्ताका भान्साबाट अहिले पनि एलपीजी ग्यास सिलिन्डर हट्न सकेको छैन् । सरकारले सिंहदरभित्रका क्यान्टिनबाट नै एलपीजी ग्यास सिलिन्डर हटाएर विद्युतीय चुल्होको प्रयोग गर्ने नीति लिए पनि त्यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन भने हुन सकेको छैन् ।

नेपाल विद्युत् प्राधिकरणका प्रवक्ता राजन ढकाल सरकारले नेपालमा उत्पादित बिजुलीलाई स्वदेशमै खपतमा वृद्धि गराउन पहल गरिरहेको बताउँछन् । विद्युतकाे खपत बढाउन नै विद्युतीय सवारीतर्फ आकर्षण बढाइएको र देशका विभिन्न ठाउँमा चार्जिङ प्वाइन्ट वा स्टेशनहरु समेत स्थापना भइसकेको बताए ।

‘प्राधिकरणले अधिकतम रुपमा बिजुलीको खपत बढाउन उपभोक्तालाई आग्रह गरिहेको छ । हामीले घरमा बत्ती बाल्न मात्र होइन, विद्युतीय सवारीको प्रवर्द्धन र चार्जिङ स्टेशनको निर्माण गरिरहेका छौं,’ उनले मेरो लगानीसँग भने ।