शेयर बजारका प्रसिद्ध घटनाहरूले वित्तीय इतिहासमा गहिरो छाप छोडेका छन्। तिनीहरू केवल शेयर मूल्यको घटबढ मात्र हुन् भन्ने होइन,सो सँगसँगै आर्थिक नीतिहरू,मानवीय मनोवृत्ति,अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध, प्रविधि, नियम‑नीति र सङ्कट व्यवस्थापन सबैसँग गाँसिएका छन्।

विश्वभरका केही सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण शेयर बजार सङ्कटहरू प्रस्तुत गर्दै छौ।

पहिलो ठुलो घटनामा पर्दछ Wall Street Crash of 1929

यो घटना विशेष गरी अमेरिकामा सन् १९२० को दशकको अन्त्यतिर आयो। जब आर्थिक बूम (बढ्दो लगानी, बिस्तारै बढ्दो ऋण, अति मूल्याङ्कन भएका शेयरहरू) चलिरहेको थियो। धेरै मानिसहरूले कम समयमै धेरै कमाउन खोजे, शेयरहरू उधारोमा किन्ने प्रवृत्ति बढ्यो (margin buying)। अमेरिकी केन्द्रीय बैंकले अगस्त १९२९ मा ब्याजदर बढायो र यसले ऋणको लागत बढायो।

त्यसपछि सेप्टेम्बर र अक्टोबर महिनामा शेयरहरूको मूल्य क्रमशः कम हुन थाल्यो र अन्ततः “पैनिक सेलिङ” सुरु भयो। तब अचानक धेरै मानिसहरूले आफ्नो लगानी गुमाउने डरले शेयरहरू बेच्न थाले। अक्टोबर २४ देखि “ब्ल्याक थर्सडे” को नामले चिनिने दिनबाट गिरावट सुरु भयो, र अक्टोबर २९ “ब्ल्याक ट्युसडे” मा यो पूर्ण रुपमा क्र्यास भयो। यसले अमेरिकी बैंकहरु माथि ठुलो दबाब आयो, उपभोक्ता खर्च घट्यो र विश्व आर्थिक सङ्कट अर्थात् Great Depression सुरु भयो।

दोस्रो घटना हो Black Monday, सन् १९८७

१९ अक्टोबर  १९८७ मा एकै दिनमा अमेरिकाको Dow Jones Industrial Average (DJIA) मा लगभग २२.६% को गिरावट आयो। यसको कारणहरू मिश्रित थिए। बजार पहिले नै धेरै मूल्याङ्कन गरिएको थियो, लगानीकर्ताहरूमा ओभर कन्फिडेन्स थियो। साथै “program trading” अर्थात् कम्प्युटर प्रोग्रामहरू जसले निश्चित अवस्थाहरूमा स्वचालित रूपमा शेयरहरू बेच्ने सेटिङ गरिएका थिए। तिनीहरूले गिरावटको प्रक्रिया तीव्र बनाउन सहयोग गरे। अर्को कारण अमेरिकी मुद्रा (डलर) को घट्दो मूल्य र व्यापार घाटा, बजेट घाटा र ब्याज दरमा वृद्धि जस्ता आर्थिक दबाबहरू थिए। यस घटनाले विश्वका अन्य शेयर बजारहरूमा पनि प्रभाव पारे, किनकि अन्तर्राष्ट्रिय आर्थिक सम्बन्ध र लगानीकर्ता मनोवृत्ति एक आपसमा जडित थिए। यस पछि धेरै एक्सचेन्जहरूमा “circuit breakers” (मार्केट रोक्ने संयन्त्र) लागू गरियो। ताकि यस्ता तीव्र गिरावटहरू नियन्त्रणमा आउन सक्छ।

तेस्रो र सबैभन्दा व्यापक घटना हो सन् २००७‑२००८ को वैश्विक आर्थिक सङ्कट (Global Financial Crisis)

यो सङ्कट मुख्यतः आवास (Housing) बजारबाट सुरु भयो जसले गर्दा “subprime mortgages” (कम क्रेडिट भएका मानिसहरूलाई घर कर्जा दिनु) को प्रक्रिया विस्तार भयो। सापटहरू (loans) र तिनीहरूलाई आधार मानेर निर्माण गरिएका वित्तीय घरेलु र अन्तर्राष्ट्रिय उत्पादन बहुल सामग्री (mortgage‑backed securities, MBS) र credit default swaps (CDS) जस्ता जटिल वित्तीय उपकरणहरू बजारमा व्यापक रुपमा जोखिम (risky exposure) लिएर आएका थिए।

जब घर कर्जाहरू तिर्न नसकिने अवस्था आयो, defaults बढे, ती आवश्यक सुरक्षा उपकरणहरूको मूल्य घट्यो, बैंकहरुले ठुलो घाटा बेहोरे र लगानीकर्ताको विश्वास चुक्यो। त्यो सङ्कट को चरम बिन्दु आयो। सेप्टेम्बर १५, २००८ मा जब “Lehman Brothers” नामक ठुला लगानी बैंक दिवालिया भयो।

यसपछि सरकारले विभिन्न बैंकहरु र वित्तीय कम्पनीहरूलाई उद्धार (bailout) गर्‍यो। ऊर्जा उद्योग, अटो मोबाइल उद्योग लगायत प्रभावित भए। बजारहरू झन् झन् घट्यो, विश्वभरि आर्थिक मन्दी सुरु भयो। यो सङ्कटपछि वित्तीय नियम कडा बने, नियामक संरचनाहरू सुधार भए (जस्तै बैंकहरुको पूँजी आवश्यकता, पारदर्शिता, जोखिम प्रबन्धन) ताकि भविष्यमा यस्ता जोखिम कम होस्।

चौथो घटना हो COVID‑19 महामारीको समयमा २०२० को बजार क्र्यास

डिसेम्बर २०१९ मा चिनमा नयाँ कोभिड भाइरस पत्ता लागेपछि सन्देह सुरु भयो। मार्च २०२० सम्म त्यसको गति तीव्र भयो।  जसले गर्दा संसारका धेरै सरकारले लकडाउनहरू लागु गरे, यात्रा, पर्यटन, सार्वजनिक कार्यक्रम बन्द गराए, व्यापार बन्दा‑बन्दी भयो, आर्थिक गतिविधि न्यून भयो। त्यही समयमा तेल उत्पादन गर्ने देशहरू बिच तेल मूल्य युद्ध (oil price war) भयो। खपत घट्दा तेलको माग कम भयो र मूल्य घट्न गयो। यसले ऊर्जा क्षेत्रमा थप झट्का दियो। बजारहरू लगभग दैनिक रुपमा ठुलो प्रतिशतले झरे। लगानीकर्ताहरू सस्तो मूल्यमा बाहिरिन खोजे। त्यसपछि सरकारहरूले आर्थिक राहत प्याकेजहरू ल्याए,केन्द्रीय बैंकहरुले ब्याजदर कटौती गरे र वित्तीय तरलता उपलब्ध गराए। बजारले क्रमशः उत्तर तर्फको झुकाव देखायो।

यी घटनाहरूबाट के सिक्न सकिन्छ भन्ने कुरा पनि महत्त्वपूर्ण छ। शेयर बजार सधैँ आर्थिक तथ्याङ्क र ठुला घटनाहरूले मात्र होइन, मानिसहरूको विश्वास, डर‑उत्साह, अफवाह र अपेक्षाहरूले पनि भरिने ठाउँ हो। जब मूल्य अत्यधिक तिरस्कार (overvaluation) मा पुग्छ र ऋण धेरै बढ्छ, जोखिम धेरै फैलिएको हुन्छ। प्रविधिको प्रयोग, जस्तै कम्प्युटर ट्रेडिङ र स्वचालित बिक्री आदेशहरू (stop‑loss orders) वा portfolio insurance ले जब बजार घटिरहेको हुन्छ। त्यसले झन् झन् विक्री चापलाई तीव्र बनाउँछ। आर्थिक नियमहरू (regulation) र बजार निगरानी (supervision) सही अवस्थामा हुनुपर्छ, ताकि अनियमितता, धोखा धडी, जोखिमपूर्ण वित्तीय उपकरणहरूको नियन्त्रण होस्। अर्को महत्त्वपूर्ण कुरा हो कि लगानीकर्ताहरूले आफ्नो लगानी विविध बनाउने (diversification), दीर्घकालीन नजर राख्ने अनि तुरुन्त निर्णय गर्दा डरले निर्णय नलिने प्रवृत्ति विकास गर्ने हुन्छ।

कुनै पनि क्र्यास पूर्ण रुपमा रोकिन सक्दैन जितिबेला विश्वास गुम्छ र विकट परिस्थितिहरू एकसाथ आइपर्छन्। तर त्यसले अर्थतन्त्रलाई सुधार्ने अवसर पनि दिन्छ यदि सिकाइहरू स्वीकार गरिन्छ भने र नयाँ नीति, नियम र संरचनाहरू तयार गर्न सहयोग मिल्छ।