कमल पन्थी

मानिसको जीवनको बाहेक अन्य बीमालाई निर्जीवन बीमा वा साधारण बीमा भनिन्छ। निर्जीवन बीमा अर्थात साधारण बीमामा सामान्यता बस्तु तथा सेवाको क्षति भएको अवस्थामा क्षतिको परिपुर्ति गर्न बीमा गर्ने गरिन्छ। यसरी बीमा भएको बस्तु वा सेवाको क्षति भएको अवस्थामा बीमक कम्पनीले हानी हुने पक्षलाई वास्तविक क्षति बराबरको रकम प्रदान गर्दछ।

निर्जीवन बीमा (Non-Life Insurance) को महत्त्व

निर्जीवन बीमाले मानिसको जीवन बाहेक अन्य भौतिक सम्पत्ति, व्यवसाय, स्वास्थ्य, सवारीसाधन आदिमा हुने जोखिमबाट हुने आर्थिक क्षतिलाई सुरक्षा प्रदान गर्दछ। यसको महत्त्व निम्नानुसार रहेको छ।

• जोखिमबाट सुरक्षा (Risk Protection): यसले प्राकृतिक प्रकोप (जस्तै: भूकम्प, बाढी, पहिरो), आगलागी, चोरी, दुर्घटना वा अन्य अप्रत्याशित घटनाहरूबाट सम्पत्ति तथा व्यवसायमा हुने आर्थिक क्षतिबाट बचाउँछ।
• सम्पत्ति तथा व्यवसायको निरन्तरता (Continuity of Property and Business): क्षतिपूर्ति प्रदान गरेर, बीमाले व्यापार, व्यवसाय वा उद्योगधन्दालाई ठूलो नोक्सानी पछि पनि पुनः सञ्चालन गर्न मद्दत गर्दछ। यसले आर्थिक स्थायित्व कायम राख्छ।
• कानूनी दायित्वको सुरक्षा (Protection from Legal Liability): तेस्रो पक्षको बीमा (Third-Party Insurance) जस्तै मोटर बीमाले, सवारीसाधनबाट अरू व्यक्ति वा सम्पत्तिमा क्षति पुगेमा लाग्ने कानूनी दायित्व र क्षतिपूर्तिबाट आर्थिक सुरक्षा दिन्छ।
• मनको शान्ति (Peace of Mind): सम्पत्ति सुरक्षित छ भन्ने सुनिश्चितताले व्यक्ति वा व्यवसायीलाई मानसिक तनावबाट मुक्त गराउँछ र ढुक्क भई काम गर्न प्रेरित गर्दछ।
• ऋणको सुरक्षा (Loan Security): बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले ऋण दिँदा धितोको रूपमा राखेको सम्पत्तिको बीमा अनिवार्य गराउँछन्। यसले ऋणदाता र ऋणी दुवैको हित सुरक्षित गर्छ।
• स्वास्थ्य खर्चको व्यवस्थापन (Management of Health Expenses): स्वास्थ्य बीमा (Health Insurance) निर्जीवन बीमा अन्तर्गत पर्छ, जसले बिरामी पर्दा वा दुर्घटना हुँदा उपचारमा लाग्ने ठूलो खर्चबाट आर्थिक भार कम गर्छ।

बीमाङ्क रकम (Sum Assured) भनेको के हो र यसको महत्त्व के छ?

बीमाङ्क रकम भन्नाले बीमा कम्पनीले बीमालेखको शर्त अनुसार, कुनै क्षति वा दुर्घटना भएको खण्डमा बीमितलाई (वा हकवालालाई) अधिकतम कति रकमसम्म भुक्तानी गर्नेछ भनी तोकिएको निश्चित रकम हो। यसलाई बीमा रकम पनि भनिन्छ। यसको महत्त्व निम्नअनुसार रहेको छ।

• क्षतिपूर्तिको आधार (Basis of Compensation): निर्जीवन बीमामा, बीमाङ्क रकम नै बीमितले दाबी गरेपछि प्राप्त गर्न सक्ने अधिकतम क्षतिपूर्ति रकम हो। सम्पत्तिको क्षतिपूर्ति उक्त बीमाङ्क रकमभन्दा बढी हुन सक्दैन।
• सुरक्षाको सीमा निर्धारण (Defining Coverage Limit): यसले बीमितको जोखिम कति हदसम्म कभर गरिएको छ भन्ने स्पष्ट पार्छ। बीमाङ्क जति बढी भयो, जोखिमबाट प्राप्त हुने सुरक्षा पनि त्यति नै ठूलो हुन्छ।
• बीमाशुल्क निर्धारणमा सहयोग (Help in Premium Calculation): बीमाङ्क रकमको आधारमा नै बीमा कम्पनीले बीमाशुल्क (Premium) तय गर्छ। उच्च बीमाङ्क रकमका लागि बढी बीमाशुल्क तिर्नुपर्छ।
• पर्याप्त सुरक्षा सुनिश्चितता (Ensuring Adequate Protection): बीमितले आफ्नो सम्पत्तिको वास्तविक मूल्य र सम्भावित जोखिमको आंकलन गरी पर्याप्त बीमाङ्क रकम छनोट गर्नुपर्छ। कम बीमाङ्क तोकेमा, ठूलो क्षति हुँदा अपर्याप्त क्षतिपूर्ति प्राप्त हुन्छ।

उदाहरण

रमेशको एकदम राम्रो चलिरहेको पसल छ। उ आफ्नै घरमा डिलरको व्यवसाय गरिरहेको छ। उसले बैंकबाट घर बनाउन ऋण लिएको छ भने व्यवसायको लागि चालु पूँजी ऋण पनि लिएको छ। उ बैंकबाट ऋण लिएको छु र बैंकले नै बीमा गरि दिएको छु भनेर ढुक्क छ। कुनै कारणबस उसको पसलमा आगलागी भएमा उसले सहि बीमाङ्क र बीमाको कभरेज नलिएको अवस्थामा उसले प्राप्त गर्ने क्षतिपूर्ति वापतको रकम उसको वास्तविक क्षति भन्दा कम हुनसक्छ । यसलाई अझ विस्तारमा तलको हरफमा बुझाउने प्रयास गरिएको छ।

मानौ उसको घरको लागत १ करोड रहेको छ, उक्त घरमा फर्निसिङ, सजावट, इलेक्ट्रिकल सामानहरू वापत ४० लाख थप खर्च भएको छ। उसले घर बनाउँदा घरको अधितकम लागत १ करोड राखी बैंकबाट ५० लाख ऋण लिएको छ। यसरी बैंकले आफ्नो धितो सुरक्षण गर्ने हिसाब र प्रिमियम कम पर्ने हिसाबले ५० लाख बीमाङ्क राखी बीमा गरि दिएको अवस्थामा घर आगलागीले  पूर्ण रूपमा ध्वस्त भएमा बीमा कम्पनीले प्रदान गर्ने अधिकतम क्षतिपूर्ति रकम रू.५० लाख मात्र हुन्छ जवकि रमेशको वास्तविक क्षति १ करोड ५० लाख भएको हुन्छ। साथै उसले उक्त घरमा डिलरसिप लिई राखेको सामग्री समेत रहेछ भने न उक्त सामानको बीमा नभएको कारणले बास्तविक क्षति रकम भन्दा धेरै कम रकममात्र प्राप्त हुने अवस्था रहन्छ।

तसर्थ बीमा गर्दा बास्तविक मुल्य बराबर (बीमाङ्क)को बीमा गर्ने, बीमाङ्क रकमको वर्गिकरण गर्ने (जस्तै घरको बीमा गर्दा भवनको रकम, फर्निसिङको रकम, इलेक्ट्रिकल्स, उपकरणको रकम छुट्टाइ राख्ने), घरमा अन्य बहुमुल्य सामान वा व्यापारिक स्टक भएमा सोको घोषणा गरी मुल्य समेत तय गर्ने गर्नु पर्दछ । अन्यथा वास्तविक क्षतिको अवस्थामा बीमाबाट उचित क्षतिपुर्ति प्राप्त नहुने अवस्था रहन्छ।

संक्षेपमा:

निर्जीवन बीमाले भौतिक सम्पत्ति तथा व्यवसायलाई अप्रत्याशित विपत्तिबाट सुरक्षा प्रदान गरी आर्थिक स्थायित्व दिन्छ भने बीमाङ्क रकमले उक्त सुरक्षाको सीमा र क्षतिपूर्तिको अधिकतम आधार तय गर्दछ। सही बीमाङ्क रकम छनौट गर्नु र क्षति हुने सक्ने कारणहरू (बीमा कभरेज) समेत समावेश गरी बीमा गर्नु आर्थिक सुरक्षाको लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण रहेको हुन्छ।